آشنایی گام به گام با دستگاههای موسیقی

[Arman_awn]

خوب...

اول اینکه، خواهشاً به جای موسیقی سنتی بفرمایید موسیقی ملی یا ایرانی ، چون لطفظ سنت، تحجر گرایی رو در خودش نهان داره و این چیزیه که در موسیقی کاملاً منفور هست و موسیقی رشد می کنه وقتی که نوآوری و بدعت در راه درست خودش اعمال بشه.

و اما، می خوام نسبتاً کامل در حد حوصله ی یک پست توضیح بدم؛
__________________________________________________ _

بحث دستگاه های ایرانی: شاید اولین چالش در برخورد با کلمه دستگاه، اسمش باشه که چرا بهش می گن دستگاه. دستگاه، یعنی محل گذاشتن دست از نظر لغوی. از نظر موسیقیایی، چون محل گذاشتن انگشتان در هر دستگاه از موسیقی ایرانی با دستگاه دیگر تفاوت داشته، به اصطلاح هر بخش از موسیقی ایرانی رو دستگاه یعنی محل های بخصوص گذاشتن دست روی دسته ساز نام گذاری کردند.

اگر بخوایم در یک جمله بگیم دستگاه چیه، دستگاه یعنی حال و هوا. این دقیقاً اولین چیزیه که از شنیدن هر دستگاه به ذهن انسان متبادر می شه. در اکثر کتب موسیقی یا رساله ها و مقالات، تعاریف دستگاه کمی گنگ هستند. اما در کل می دونید که احساسی که شنونده از هر دستگاه پیدا می کنه کاملاً با دستگاه دیگه فرق داره البته در برخی موارد این فرق عمده هست و در برخی موارد جزئی.

موسیقی ایران، بنا ردیف ها و روایت هایی که هست و کارهایی که افرادی مثال علی نقی خان وزیری و امثالهم انجام دادند، به هفت دستگاه و پنج آواز تقسیم می شه. در برخی از روایت ها (چیزی نمونده فک کنید بحث مذهبی داریم انجام می دیم!) به موسیقی دوازده مقامی اعتقاد هست. یعنی میگن که آوازها هم خودشون دستگاه هایی مستقل هستند که از جهاتی که حالا این جا جاش نیست به نظر من صحیح تر از فرضیه هفت دستگاه و پنج آواز هست هر چند که هفت و پنج رواج بسیار بیشتری داره.

دستگاه ها عبارتند از: 1-شور 2-ماهور 3- سه گاه 4-چهارگاه 5-راست پنجگاه 6-همایون 7-نوا
آوازها عبارتند از: 1-دشتی 2-بیات ترک 3-افشاری 4- بیات اصفهان 5-ابوعطا

حال، اگر بخوایم بگیم که کدوم آواز ها متعلق به کدوم دستگاه ها هستند ترتیب به این صورت میشه:

1- شور >> آواز افشاری، بیات ترک، ابوعطا، دشتی
2- همایون>> بیات اصفهان
3- ماهور>> راست پنج گاه (تقصیر من نیست، خیلی ها معتقدند که راست پنجگاه آوازی هست متعلق به ماهور)

همانطور که می بینید، شور ام المقام یعنی مادر آواز ها هم خوانده شده، چون قسمت عمده ای از موسیقی ایرانی در دستگاه شور نمود پیدا می کند و به عکس، دستگاه نوا مهجور ترین دستگاه ایرانی هست، یا مثلاً راست پنجگاه. بعضی از دستگاه ها آواز به اون معنای تعریفی ندارند مثل سه گاه اما گوشه های مشهوری دارند که مثلاً مخالف در سه گاه (هر چند بیشتر به شور و گاهی به بیات اصفهان شبیه هست!)

در موسیقی غربی، تونالیته ها با گام ها مشخص می شوند، یعنی حال و هوا با گام ها مشخص می شود. گام های ماژور و مینور که از هر هفت نت موسیقی می توان این گام ها را ساخت. اما در موسیقی ایرانی بحث پیچیده تر است، چون در موسیقی ایرانی اولاً نت هایی با عنوان نت شاهد، ایست و ... موجود هستند که در تونالیته تاثیر دارند، و ثانیاً وجود ربع پرده که نواختن برخی از دستگاه بدون ربع پرده غیر ممکن است.

برخی از دستگاه ها در حالت اوریجینال (!) ربع پرده ندارند، مثل دستگاه ماهور، راست پنجگاه، و آوازهایی مثل آواز دشتی و اصفهان. آهنگ های ایرانی که با سازهایی مثل گیتار و پیانو نواخته می شود قطعاً در این دستگاه ها و آوازهاست که ربع پرده ندارند مگر این که برای گیتار با چوب کبریت فرت ربع بسازیم یا پیانو رو ایرانی کوک کنیم !!!
همین دستگاه ها اگر وارد گوشه های خاصی شوند، ربع پرده خواهند داشت. مثلاً ماهور در گوشه ی دلکش یا دشتی در دیلمان...

اما می رسیم به حال و هوا:
خب، تا اینجا بیشتر به مفاهیم پرداختیم، اما حالا از حال و هوا می خوایم حرف بزنیم. مختصر و مفید:

1- شور: حزن و اندوه عاشقانه از نوع جانسوز! >>> آتشی ز کاروان جدا مانده، استاد علی تجویدی
2- ماهور: شادی و فرح فراوان >>> مرغ سحر
3- همایون: غمی شکایت گونه >>> تو ای پری کجایی، همایون خرم یا کیه کیه در می زنه از بانو پوران
4- نوا: عرفان و سیر و سلوک عارفانه >>> اثر جاودان نینوا، از حسین علیزاده (ارکستر خانواده ویولن و نی)
5- سه گاه: سوز و غم الهی و عارفانه >>> رسوای زمانه از الهه
6- چهارگاه: شادی متعادل و هدفمند، حس سلحشوری >>> بادا بادا مبارک بادا...
7- راست پنجگاه: همون ماهور فقط ... >>> اجرای محمد رضا لطفی، شجریان و ناصر فرهنگفر در جشن هنر شیراز

8- بیات ترک>>> اذان جاودان موذن زاده اردبیلی در گوشه ی روح الارواح
9- بیات اصفهان >>> یک غم نوستالژیک، غم غربت، غم عشق و ناز معشوق، دلم می خواد به اصفهان برگردم، معین یا می زنم فریاد هر چه باداباد از هایده یا بوی جوی مولیان از بنان و مرضیه با آهنگسازی استاد بدیعی
10- ابوعطا>>> اشکم دونه دونه از بانو پوران
11- افشاری >>> به اون صورت چیزی که زیاد شنیده باشم به صورت آهنگ تو ذهنم نیست اما تا دلتون بخواد در برنامه های تکنوزان و گل ها در مایه افشاری موجود هست. مناجات های فارسی هم اکثرا در این آواز هستند (مثنوی شجریان برای دم افطار)
12- دشتی >>> محزون ترین نغمه های ایرانی در این آواز هستند. زرد ملیجه از استاد صبا، به سوی تو و گذشته ها هر دو از کوروس سرهنگ زاده با آهنگسازی استاد بدیعی در این آواز هستند. البته آثار پاپ مثل آهنگ های پاپ هایده و معین قریب به 60 درصدشون دشتی هست. البته اگر Leading Note یا نت هدایت کننده ی گام دو ماژور یا ماژورهای دیگه رو محور قرار بدیم و یه حالی هم به کوک بدیم میشه دشتی رو در گام های بین المللی زد.

خب این ها یک بحث کلی روی دستگاه ها بود.

امیدوارم که مفید بوده باشه. همچنین امیدوارم بقیه دوستان هم بیان و به تکمیل بحث کمک کنند.

انشاالله در فرصت بعدی به گوشه ها هم خواهیم پرداخت و البته مباحث تکمیلی...

الان هم محض اطلاع ساعت 2:38 بامداد هست که دارم تایپ می کنم... دیگه پلکام رو هوا نمی ایسته وگرنه حتماً
بحث رو ادامه می دادم...


فعلاً...